Spis “Homogena Srbija” iz 1941. godine, koji je napisao banjalučki advokat i član Srpskog kulturnog kluba Stevan Moljević, predstavlja jedan od ključnih dokumenata velikosrpske ideologije u XX stoljeću. Nastao u prvim mjesecima Drugog svjetskog rata, ovaj elaborat postavlja idejni i politički okvir za stvaranje Velike Srbije putem etničkog čišćenja i genocida nad nesrpskim narodima, prvenstveno Bošnjacima i Hrvatima.
Iako četnički pokret pod vođstvom Dragoljuba Draže Mihailovića nije nastao direktno iz prethodnih četničkih udruženja Kraljevine Jugoslavije, njegova nacionalno-politička platforma jasno se naslanjala na staru matricu velikosrpske hegemonije, koja je Srbiji pripisivala vodeću ulogu na prostoru Balkana i južnoslavenskih zemalja.
Nastanak dokumenta
Elaborat je nastao 30. juna 1941. godine u Nikšiću (Crna Gora), u jeku nacističke okupacije Jugoslavije. Moljević je definisao “osnovnu dužnost srpskog naroda“ – stvaranje homogene Srbije na cjelokupnom prostoru gdje Srbi žive. Prema njemu, to je bio historijski zadatak koji Srbi nisu ispunili 1918. godine, prilikom stvaranja Kraljevine SHS.
Ključne odrednice plana bile su:
- etničko čišćenje i genocid nad Bošnjacima i Hrvatima;
- “preseljenje i izmjena stanovništva“, tj. protjerivanje nesrpskog stanovništva;
- uključivanje cijele Bosne i Hercegovine u sastav Srbije;
- stvaranje Jugoslavije kao federacije, ali sa dominantnom srpskom jedinicom koja bi obuhvatala Srbiju, Crnu Goru, Makedoniju, BiH i veći dio Hrvatske;
- hegemonija Srbije u Jugoslaviji i šire, na Balkanu.
Ideološke postavke
Moljević je smatrao da:
- Srbija mora imati “slobodan izlaz na more“ i da se moraju povući granice koje uključuju “cijelo etničko područje na kome Srbi žive“.
- Glavna prepreka homogenizaciji bila su mješovita područja u Bosni i Sandžaku, gdje su živjeli Bošnjaci i Hrvati.
- “Razgraničenje“ se moglo ostvariti jedino nasiljem – masovnim ubistvima, protjerivanjima i uništavanjem kulturnih i vjerskih tragova nesrpskog življa.
Instrukcije iz decembra 1941.
U pismu Dragiši Vasiću, Moljević daje konkretne upute kako sprovesti plan:
- Zaposjesti glavna čvorišta (Osijek, Mostar, Knin, Šibenik, Karlovac, Vinkovci, Slavonski Brod).
- “Iznutra pristupiti čišćenju zemlje od nesrpskih elemenata“.
- Hrvatima “otvoriti put u Hrvatsku“, a muslimane “preseliti u Tursku ili Albaniju“.
- Organizaciju unutrašnjeg čišćenja izvršiti preko srpskih izbjeglica iz svih krajeva.
Ove instrukcije jasno pokazuju da je etničko čišćenje bilo planski i sistematski zamišljeno mnogo prije nego što je četnički pokret krenuo u zločine.
Posljedice i genocidne operacije
Moljevićev elaborat je postao programsko načelo četničkog pokreta. Već 20. decembra 1941. Mihailović izdaje “Instrukciju“ komandantima Pavlu Đurišiću i Đorđiju Lašiću u Crnoj Gori, Sandžaku i istočnoj Bosni. U njoj se direktno naglašava:
- stvaranje etnički čiste Velike Srbije;
- “čišćenje“ Sandžaka od muslimana i Bosne od muslimanskog i katoličkog življa;
- naseljavanje Crnogoraca i “nacionalno ispravnih“ Srba u očišćene krajeve.
U januaru i februaru 1943. izvršene su četničke operacije genocida u istočnoj Bosni i Sandžaku (Foča, Čajniče, Pljevlja). U izvještaju Pavla Đurišića Mihailoviću stoji da je “potpuno uništeno muslimansko stanovništvo“, sa hiljadama ubijenih žena, djece i staraca i sa stotinama spaljenih sela.
Politički okvir i “Baški kongres”
U januaru 1944. u selu Ba održan je Svetosavski kongres četničkog pokreta, na kojem je Moljevićev program postao osnova političke rezolucije. Usvojeno je da Jugoslavija bude monarhija sa tri federalne jedinice (srpskom, hrvatskom i slovenačkom), pri čemu bi “srpska jedinica“ obuhvatila gotovo pola Balkana.
Međutim, slom četničkog pokreta i pobjeda partizana 1945. onemogućili su realizaciju ovog plana. Nova jugoslavenska federacija formirala je šest republika i dvije pokrajine, čime je velikosrpski projekat privremeno zaustavljen.
Historiografska ocjena
Homogena Srbija se danas smatra osnovnim ideološkim manifestom genocidne politike četničkog pokreta.
Njegov značaj je višestruk:
- pokazuje kontinuitet velikosrpske ideologije od XIX stoljeća do Drugog svjetskog rata;
- dokumentuje namjeru planskog etničkog čišćenja i genocida nad Bošnjacima i Hrvatima;
- razotkriva vezu između intelektualnih krugova (Srpski kulturni klub) i četničkog vojnog pokreta;
- ima dalekosežan uticaj na kasnije velikosrpske projekte u XX stoljeću, uključujući ratove 1990-ih.
Dokument Stevana Moljevića iz juna 1941. nije bio tek apstraktni politički pamflet, nego operativni plan genocida, koji je četnički pokret u praksi pokušao sprovesti tokom rata. On jasno oslikava ideološku pozadinu četničkih zločina i dokazuje da je projekt Velike Srbije bio zasnovan na nasilju, prisilnim migracijama i uništavanju nesrpskih naroda.
Iako poražen 1945. godine, Moljevićev koncept “Homogene Srbije“ ostao je inspiracija za nacionalističke projekte krajem XX stoljeća, pokazujući koliko duboko ukorijenjene ideje mogu oblikovati političku praksu i tragične sudbine čitavih naroda.