Rukovodstva NOP-a u Srbiji i Crnoj Gori nisu imala volje niti interesa podržati autonomiju Sandžaka. Umjesto toga, nastojala su osigurati njegovu integraciju u vlastite teritorije. Sandžački Bošnjaci, iako značajan etnički faktor, nisu bili dovoljno snažan politički faktor unutar NOP-a da bi se suprotstavili ovim pritiscima. Nedostatak harizmatičnih lidera, poput Rifata Burdžovića Trše, koji je poginuo 1942. godine, dodatno je oslabio sandžačku poziciju.
Autor: Nedim Hasić
Dana 29. MARTA 1945. godine ukinuto je Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS), čime je završena kratka, ali značajna epizoda u borbi ove regije za političku i teritorijalnu samostalnost unutar poslijeratne Jugoslavije.
Osnovano 20. novembra 1943. godine u Pljevljima, na sjeveru današnje Crne Gore, blizu granice sa Srbijom, ZAVNOS je trebao biti temelj za stvaranje Sandžaka kao federalne jedinice ili autonomne pokrajine u novoj jugoslavenskoj federaciji. Međutim, za razliku od Bosne i Hercegovine, koja je uspjela obnoviti svoju državnost i postati ravnopravan član federacije, Sandžak nije ostvario taj cilj.
Njegova teritorija podijeljena je između Srbije i Crne Gore, a Bošnjacima, kao ključnom etničkom faktoru u regiji, uskraćeno je pravo na nacionalnu samobitnost. Ova historijska nepravda, ukorijenjena u odlukama Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) i Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), ostavila je duboke posljedice na identitet i razvoj Sandžaka, piše Bosna.hr.
ZAVNOS je osnovan u ključnom trenutku Drugog svjetskog rata, u posljednjoj dekadi novembra 1943. godine, kada se odlučivalo o sudbini poslijeratne Jugoslavije. Prvo zasjedanje ZAVNOS-a održano je 20. i 21. novembra u Pljevljima, pod predsjedanjem Sretena Vukosavljevića, uz potpredsjednike Murada efendiju Šećeragića, Dušana Ivovića i Mirka Ćukovića.
Ovo tijelo nastalo je u duhu narodnooslobodilačkog pokreta (NOP), koji je težio federativnom uređenju Jugoslavije temeljenom na ravnopravnosti naroda. Istodobno, samo nekoliko dana kasnije, 25. i 26. novembra, u Mrkonjić-Gradu konstituiran je ZAVNOBiH, koji je postavio temelje za Bosnu i Hercegovinu kao federalnu jedinicu.
Sandžak i Bosna i Hercegovina dijelili su zajedničku viziju – obje regije imale su značajnu bošnjačku populaciju i težile su ravnopravnom statusu u budućoj federaciji. No, dok je Bosna i Hercegovina uspjela ostvariti taj cilj, zahvaljujući historijskoj državnoj tradiciji, ključnoj ulozi u NOB-u i upornosti lokalnog partijskog rukovodstva, Sandžak je ostao na margini.
ZAVNOS je u početku djelovao uspješno, organizirajući narodnooslobodilačku borbu i polažući temelje za političku samostalnost. Međutim, već na Drugom zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu, 29. i 30. novembra 1943., pojavili su se prvi znakovi da Sandžak neće dobiti željeni status.
Drugo zasjedanje AVNOJ-a u Jajcu bilo je ključno za definisanje federativnog ustroja Jugoslavije. U Rezoluciji AVNOJ-a i Odluci o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu navedeni su Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci i Makedonci kao ravnopravni narodi, dok su Muslimani (Bošnjaci) izostavljeni.
Grb nove Jugoslavije, ustanovljen u Jajcu, sastojao se od pet plamenova, simbolizirajući pet priznatih naroda, dok je šesti plamen, koji bi predstavljao Bošnjake, dodan tek 1963. godine. Odluka da se Bošnjake ne prizna kao poseban narod bila je dio šire politike KPJ, koja je nastojala asimilirati bošnjačko stanovništvo u srpski ili hrvatski nacionalni korpus.
Delegacija ZAVNOS-a nije prisustvovala zasjedanju u Jajcu, što je dodatno oslabilo položaj Sandžaka. Opstrukcije ZAVNO Crne Gore i Boke, kao i nedostatak koordinacije, spriječili su sandžačke delegate da iznesu svoje stavove. Iako su dokumenti ZAVNOS-a i ZAVNOBiH-a tretirali Muslimane kao posebnu etničku grupu, na razini AVNOJ-a taj status nije potvrđen. Bosni i Hercegovini priznat je status federalne jedinice, dok je Sandžak ostao u limbu – niti mu je eksplicitno ukinut status, niti je uvršten među federalne jedinice.
Osporavanje autonomnog statusa Sandžaka započelo je ubrzo nakon Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Ključnu ulogu u tome odigrao je Moša Pijade, istaknuti član KPJ i AVNOJ-a, koji je kasnije ponosno tvrdio da je “likvidirao Novopazarski Sandžak kao tursku administrativnu jedinicu”. Pijade je, zajedno s rukovodstvima Srbije i Crne Gore, predvodio proces koji je doveo do ukidanja ZAVNOS-a i podjele Sandžaka. Srbija i Crna Gora bile su životno zainteresirane za kontrolu nad ovim područjem, smatrajući ga strateškim i ekonomski važnim.
Rukovodstva NOP-a u Srbiji i Crnoj Gori nisu imala volje niti interesa podržati autonomiju Sandžaka. Umjesto toga, nastojala su osigurati njegovu integraciju u vlastite teritorije. Sandžački Bošnjaci, iako značajan etnički faktor, nisu bili dovoljno snažan politički faktor unutar NOP-a da bi se suprotstavili ovim pritiscima. Nedostatak harizmatičnih lidera, poput Rifata Burdžovića Trše, koji je poginuo 1942. godine, dodatno je oslabio sandžačku poziciju.
Konačna odluka o sudbini Sandžaka donesena je na petoj sjednici Predsjedništva AVNOJ-a 24. februara 1945. godine. Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije predložio je podjelu Sandžaka između Srbije i Crne Gore, navodeći političke, ekonomske i etničke razloge.
Srezovi koji su “gravitirali” Srbiji (Deževski, Sjenički, Pribojski, Prijepoljski, Štavički i Novovaroški) pripojeni su federalnoj Srbiji, dok su srezovi Bjelopoljski i Pljevaljski pripojeni Crnoj Gori. Odluka je usvojena većinom glasova, unatoč protivljenju dijela sandžačkih rukovodilaca, uključujući Sretena Vukosavljevića i Mirka Ćukovića, koji su odbili prisustvovati posljednjem zasjedanju ZAVNOS-a 29. marta 1945. u Novom Pazaru i potpisati dokument o njegovom ukidanju.
Odluka o podjeli donesena je mimo volje naroda Sandžaka i suprotno ranijim obećanjima KPJ da će Sandžak imati status koji odrede njegovi slobodno izabrani predstavnici. Umjesto federalne jedinice ili autonomne pokrajine, Sandžak je izgubio teritorijalnu cjelovitost i političku samostalnost. Bošnjacima je uskraćeno pravo na nacionalno samoizjašnjavanje, a prisiljavani su identificirati se kao Srbi ili Crnogorci, što je predstavljalo nastavak politike asimilacije započete na Drugom zasjedanju AVNOJ-a.
Sandžak i Bosna i Hercegovina dijelili su višestoljetnu zajedničku prošlost. Od 1373. godine, u doba bosanske srednjovjekovne države, značajan dio Sandžaka (Gornje Podrinje, Piva, Tara, Polimlje) bio je pod bosanskom upravom. Nakon osmanskog osvajanja 1463. godine, Sandžak je postao dio Bosanskog sandžaka, a kasnije Bosanskog pašaluka, sve do 1877. godine. Ova historijska povezanost sugerirala je mogućnost da Sandžak, poput Bosne, dobije poseban status u Jugoslaviji. Međutim, politički pritisci i interese Srbije i Crne Gore nadjačali su ove argumente.
Sandžak je dao ogroman doprinos narodnooslobodilačkoj borbi. Više od 5.000 boraca poginulo je u partizanskim jedinicama, a okupatori i kvislinzi ubili su više od 8.000 civila. Regija je iznjedrila 27 narodnih heroja, dokazujući svoju predanost antifašističkoj borbi. Unatoč tome, ukidanje ZAVNOS-a i podjela Sandžaka imali su katastrofalne posljedice za njegov razvoj. Sandžak je ostao najnerazvijeniji dio Srbije i Crne Gore tokom socijalističke Jugoslavije, što je direktna posljedica gubitka političke i teritorijalne cjelovitosti.
Izvor: Bosna.hr