Nešto više svjetlosti na život Srba u Osmanlijskom carstvu sigurno će baciti uvid u preko 20 hiljada dokumenata koliko je Arhiv Srbije preuzeo u posljednje dvije godine iz turskih arhiva, a dio njih iščitala i obradila orijentalista i arhivista Enisa Alomerović-Hubanić.
Riječ je o dokumentima iz 15, 16. i 17. stoljeća koja svjedoče o životu u Srbiji i na Balkanu pod Osmanskim casrtvom, a koji su postali dostupni srbijanskim stručnjacima, nakon što su krajem 2015. godine direktor Arhiva Srbije dr. Miroslav Perišić i generalni direktor Direkcije državnih arhiva Turske Ugor Una potpisali protokol o saradnji.
Taj ugovor je, napominje Enisa Alomerović-Hubanić, omogućio domaćim istraživačima pristup turskim arhivima i mogućnost istraživanja u prestonici Srbije. Sa tom misijom je, u istambulskom arhivu boravila protekle dvije godine dva puta.
“Prvi put smo prenijeli oko 15 hiljada, a u decembru prošle godine u Beograd smo donijeli još 7 hiljada dokumenata u digitalnom obliku. Oni se sada nalazi u Arhivu Srbije i u toku je njihovo sređivanje i obrada kako bi postali dostupna istraživačima”, kaže Alomerović-Hubanić, jedan od rijetkih poznavalaca osmanskog jezika kod nas, na kome su napisana ta dokumenta.
“Naučno bavljenje historijom Osmanskog carstva koje je u viševekovnom dodiru sa istorijom Srbije, Balkana i balkanskih naroda je prosto nemoguće bez pisanih tragova. Naša namjera je da što veći broj dokumenata koji se tiču Srbije preuzmemo u Beograd” kaže ona. Enisa Alomerović-Hubanić objašnjava da je arhivska građa u Osmanskom arhivu razdvojena na pojedinačna dokumenta i na deftere koji predstavljaju bogat i raznovrstan izvor za našu historiografiju. Vilajetski popisi, spiskovi poreza i zakupa, platni spiskovi, blagajničke knjige, timarski spiskovi… objašnjava ona, pomažu da se dobije slika o životu građana, trgovaca, zanatlija i seljaka.., ekonomiji, trgovini, saobraćaju…
Kao zanimljiv navodi dokument iz 1526. godine o postojanju mosta na Savi i njegovoj popravci, zatim o plovidbi Dunavom različitih tipova brodova od kojih je svaki imao namenu.
“U dokumentima postoje uvjerljivi dokazi da je turska mornarica prolazila Dunavom i da se dijelila na ratnu i trgovačku flotu. Istraživanje o namirnicama, vojnoj opremi, drvima za ogrijev koje prevozila mornarica svedoče da je Beograd bio trgovinski centar. Brodovi su se razlikovali po broju jedara na pramcu. Imali su jedno ili dva jedra i u zavisnosti od toga su se nazivali laka ili teška galija. Imamo dokumenta o naplati poreza u beogradskom pristaništu ili račune o obnovi beogradskog nasipa.”
Alomerović-Hubanić posebno skreće pažnju na značaj deftera – popisnih knjiga za gradove kao što su: Beograd, Smederevo, Užice, Pirot, Niš, Kruševac, Čačak, Vranje, Leskovac i mnoga druga mjesta i naselja koja su davno nestala ili su nekada postojala pod drugim nazivom.
“Defteri su statistički materjali. Odaju strukturu, broj, sadržaj stanovništva. Karakteristično za turske deftere je da se stanovništvo popisivalo sa stanovištva davanja dažbina. Popisna jedinica je bilo domaćinstvo, a ne pojedinac pojašnjava Alomerović-Hubanić.
Popisivanja su, objašnjava, sprovođena prilikom svake promene sultana, zatim prilikom osvajanja novih teritorija; neka su stanovišta da se popis vršio svakih 30-40 godina, ali postoje defteri čije su godine nastanka ovu tezu opovrgnula, jer je razmak između njih iznosio 4-5 godina.
Ona napominje da defteri posredno mogu poslužiti da se dobiju približno tačni podaci o strukturi, broju i sastavu stanovništva, o toponimima, ekonomskom položaju stanovništva, a važan su izvor i za antroponimiju i mnoštvo drugih tema.
S druge strane, sultanska pisma, fermani, berati i druga dokumenta sa najvišeg nivoa vlasti daju određene podatke o spoljnoj i uopšte političkoj historiji Osmanlijskom casrtvu.
Alomerović-Hubanić tako skreće pažnju na dokument iz 1560. godine koji je potpisao Sulejman Veličanstveni.
“Bio je to ferman, odnosno naredba Sulejmana Veličanstvenog da svako ko mimo zakona ubira porez u Smederevskom sanžaku bude kažnjen. Naredba se odnosila i na Sandžak bega i govori o izuzetno uređenom sistemu u kojem se poštovao zakon i hijerarhija” primećuje.
Za nju nema dileme da su očekivanja javnosti u Srbiji od toga šta će novo o ovom historijskom periodu našim historičarima i istraživačima reći osmanski izvori, ogromna.
To je razumnjivo, kaže, s obzirom na to da pristup turskim arhivima do sada nije bio lak, da malo istraživača zna osmanski, i da se očekuje bi se sada moglo doći do nekih novih podataka bitnih za srbijansku historiografiju.
“Svi se pitaju da li ćemo otkriti novu istoriju našeg srednjeg stoljeća. Ovo što smo do sada videli navodi me na zaključak da naš narod ima brojne predreasude o periodu koji je Srbija provela pod Osmanskim carstvom. Slika je jednostavno svijetlija nego što smo pretpostvljali”, zaključuje Alomerović-Hubanić.