U izvještaju Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji “Bošnjaci Sandžaka između ekstremizma i borbe za poštovanje ljudskih i manjinskih prava” predočava se da sandžački Bošnjaci, ukoliko im centralne vlasti ne osiguraju osjećaj ravnopravnosti u Srbiji mogu ponovo imati legitimne razloge za okretanje ka drugačijim politikama i modelima za rješavanje svog statusa i položaja u Srbiji.
Izvještaj naglašava opadajući utjecaj SDA Sandžaka, koja zagovara autonomiju, i ispituje hoće li Srpska napredna stranka (SNS) opravdati povjerenje sandžačkih Bošnjaka te im osigurati osjećaj ravnopravnosti. Ako se to ne dogodi, Bošnjaci će imati legitimne razloge za promjenu politike, zaključuje se u izvještaju.
“SDA Sandžaka koja istrajava na idejama autonomije i nerijetko poteže za veoma teškim kvalifikacijama, jeste u stalnom opadanju, što takođe govori o raspoloženju među sandžačkim Bošnjacima. Međutim, postavlja se pitanje, da li će politika koju vodi vladajuća, populistička Srpska napredna stranka (SNS) opravdati pruženu ruku sandžačkih Bošnjaka i osigurati im osjećaj da su ravnopravni građani Srbije. Ako do toga ne dođe sandžački Bošnjaci će ponovo imati legitimne razloge za okretanje ka drugačijim politikama i modelima za rješavanje svog statusa i položaja u Srbiji”, navodi se u izvještaju.
Izvještaj konstatira da je problematizovanje nasilnog ekstremizma u Sandžaku znatno preuveličano. Analizom je utvrđeno da krajnje desnih ideja nema u ovom regionu, te da najznačajnije političke partije i društveni akteri ne baštine ekstremne, ksenofobne i rasističke ideje. Iako se upozorava na problematične stavove, SDA se ne može okarakterisati kao krajnje desna stranka koja poziva na nasilje.
“Nakon analiziranog stanja u Sandźaku može se zakljućiti da krajnje desnih ideja nema u ovom regionu i da najznačajnije političke partije, ali i društveni akteri, ne baštine ideje esktremnih, eksluzivističkih i agresivnih nacionalističkih, ksenofobnih i rasističkih ideja. Naravno, to ne znači da u Sandžaku ne postoje politicke partije i organizacije koje se vode etnonacionalnim politikama”, stoji u zaključku i dodaje, da, uprkos problematičnim stavovima, kako se ukazuje SDA se ne može okarakterisati kao krajnje desna stranka niti kao ona koja na bilo koji način poziva na nasilje.
Jedan od razloga pretjeranog fokusa na ekstremizam je dominantno muslimansko stanovništvo u Sandžaku, zbog čega se u atmosferi globalne sekuritizacije islama i rastuće islamofobije, ova regija automatski stavlja u fokus takvih istraživanja”.
U izvještaju se uočava slabljenje autonomaškog narativa SDA, što se vidi kroz pad njenih izbornih rezultata na republičkom i lokalnom nivou. S druge strane, SDP i SPP su napustile inicijalnu ideju autonomije i priklonile se promovisanju građanske države, decentralizacije i pomirenja sa Srbima.
“Upravo zato, s protokom godina, zagovaranje ideje autonomije Sandžaka je počela da slabi, i da postepeno, biva napuštana. To je posebno bio slučaj sa SDP koja je 1994. godine nastala izdvajanjem iz SDA, a čiji je osnivač bio Rasim Ljajić, koji je nakon 5. oktobarskih promjena 2000. godine ušao u vlast i od tada počeo da zagovara aktivniju participaciju sandžačkih Bošnjaka u društvenopolitičkom životu Srbije. Umjesto na autonomiju, SDP je stavio akcenat na promovisanje ideje građanske države i saradnju s onim političkim snagama u Srbiji koje su se takođe, vodile takvom idejom. Ovakvi stavovi su i sada dominantni u ovoj partiji, posebno ako se uzme u obzir činjenica da je Rasim Ljajić 2009. godine osnovao i Socijaldemokratsku partiju, koja funkcioniše na republičkom, a ne samo na lokalnom nivou kao SDP, i u čijem fokusu je promocija ustavnog patriotizma.
Slabljenje autonomaškog narativa vidi se prije svega po izbornim rezultatima SDA.
Ova stranka, koja jedina zagovara autonomiju je u konstantnom padu tokom posljednjih deset godina. Na parlamentarnim izborima 2014. godine, SDA je osvojila 35.157 glasova, da bi na izborima 2022. godine osvojila 20.553 glasa, to jest 21.827 na parlamentarnim izborima u decembru 2023. godine. To znači da pad u procentima iznosi čak 42 odsto. Osim na republičkim izborima SDA je u permanentnom padu i na lokalu. Ova stranka posebno je izgubila na uticaju u sredinama gdje je veći stepen mešanog stanovništva, poput Prijepolja gdje je pala za čak 84 odsto. Sve lošiji rezultati doveli su do toga da Enis Imamović, višegodišnji poslanik SDA u republičkom parlamentu i neko ko se percipirao kao “budućnost stranke”, napusti stranku u oktobru 2023. godine.
Uprkos negativnom istorijskom iskustvu, u Sandžaku nije došlo do radikalizacije političke sfere. Vodeće stranke poput SDP-a i SPP-a podržavaju vladajuću koaliciju i nastoje biti konstruktivni činioci, umjesto zagovaranja ekstremnih stavova”, ocjenjuje se u izvještaju.
“Bošnjačka demokratska zajednica, sada Stranka pravde i pomirenja (SPP), uprkos inicijalnim koketiranjem s komunitarizmom i idejom autonomije u vreme osnivanja stranke, došla je do stava da su takve ideje anahrone i kontraproduktivne. Diskurs ove partije se zato pomerio ka decentralizaciji i regionalizaciji države, sa snažnim akcentom na neophodnost da se dođe do ‘historijskog pomirenja’ Srba i Bošnjaka, ideju koju je najvokalnije isticao iznenado preminuli muftija i lider partije Muamer Zukorlić.
Važno je istaći da u Sandžaku nije došlo do radikalizacije političke sfere uprkos veoma negativnim istorijskim iskustvima sandžačkih Bošnjaka s većinskom zajednicom, Srbima, kao i to, da se društvo u Srbiji nije suočilo sa zločinima, da se kreće u pravcu glorifikacije ratnih zločinaca i ponovne popularizacije eksluzivističke ideologije velikosrpstva. Tačnije, vodeće sandžačke političke partije pokušavaju da nađu modele saradnje s vlastima i da ostvare svoja prava u Srbiji. Za to je najjasniji primer to, da dvije najjače političke partije u Sandžaku SDP i SPP podržavaju vladajuću koaliciju i da nastoje da budu konsktruktivni i dražavotvorni činioci”, dodaje se.
Zaključuje se da je Bošnjacima Sandžaka potrebnija pomoć u borbi za zaštitu ljudskih i manjinskih prava, a ne projekti koji će doprinijeti njihovoj daljoj stigmatizaciji i sekuritizaciji od strane države.