Priča o odnosu između različitih etničkih i vjerskih grupa na Balkanu često je ispunjena napetostima i sukobima. Međutim, postoje i brojni primjeri suživota i međusobne pomoći. Jedan od takvih primjera predstavlja stoljećima duga tradicija čuvanja srpskih pravoslavnih manastira od strane albanskih porodica.
Priredio: Nedžad Smailagić
Poznato je da su mnogi srpski manastiri na Kosovu, poput Visokih Dečana, Pećke patrijaršije i Deviča, bili pod zaštitom albanskih porodica. Ovaj neobičan fenomen ima svoje korijene u srednjem vijeku, kada su seljaci sa manastirskih imanja bili dužni da brinu o tim svetim mjestima. S vremenom se ova obaveza pretvorila u tradiciju, a čuvanje manastira postalo je gotovo sveto naslijeđe određenih porodica.
Jedan od ključnih pojmova koji objašnjava ovaj fenomen je “besa”, odnosno časna riječ. Albanci su tradicionalno veoma cijenili besu, a data obećanja su smatrali svetim. Tako su mnogi od ovih čuvara manastira smatrali da su dužni da štite ove svetinje zbog bese koju su dali njihovi preci.
Osim bese, važnu ulogu je igrala i tradicija. Čuvanje manastira postalo je dio identiteta ovih porodica, a njihova uloga bila je visoko cijenjena u zajednici. Mnogi od njih su živjeli u manastirskim konacima i bili su duboko vezani za ove svetinje.
Istoričar Stojan Novaković smatrao je da je običaj zaštite pravoslavnih svetinja proizašao iz srednjovjekovnih odnosa između crkve i seljaka. Prema njegovim istraživanjima, porodice poput Gaši, Nikči i Vojvodići preuzele su ulogu čuvara manastira i generacijama prenosile ovu odgovornost.
Po tradiciji, Visoke Dečane čuvala je muslimanska porodica iz plemena Gaši iz Dečana, Pećku patrijaršiju porodica Nikči, islamizirani pripadnici katoličkog albanskog plemena Klimenti iz sela Veliki Štupelj, a manastir Devič takođe pripadnici plemena Gaši, porodica Vojvodići iz bratstva Marišići, koji su iz katoličke vjere prešli u islam oko 1735. godine. Prezime Vojvodić (prije 1918. Vojvođ) dobili su kao čuvari manastira Devič.
Čuvanje manastira postalo je nasljedno, na primjer, Patrijaršiju u Peći čuvale su vojvode iz porodice Žij Rugove (iz plemena Klimenti), Dečane iz porodice Salih Ruste (iz plemena Gaši), Devič u Drenici iz porodice Behram Vojvode (takođe iz plemena Gaši), iz sela Lauše. Albanci su čuvali i manastir Sv. Marko Koriški kod Prizrena, manastir Gorioč kod Istoka, crkvu u Bijelom Polju kod Peći, crkve u okolini Prizrena i dr. (Manastirski vojvoda koji je čuvao Pećku patrijaršiju u Prvom svjetskom ratu dobio je od države penziju).
Miloš Milojević je 1872. pisao da su Dečani sačuvani skoro 550 godina i da “nisu im ništa naškodili okolni Arnauti”, jer ih poštuju kao i svoje bogomolje (“pa još i više”).
Prema srednjovjekovnoj tradiciji, crkva, koja nema “ni ognja ni mača”, dobijala je metohe i sela iz kojih su birani čuvari koji su se starali o njenoj bezbjednosti. Ti čuvari su bili poznati i pod nazivom “manastirske vojvode”. Zanimljivo je da su ulogu manastirskih vojvoda u Metohiji i kosovskoj Drenici obavljali Albanci islamske vjeroispovijesti.
Oni su živjeli u manastirskim konacima i dugo su među Albancima islamske vjeroispovijesti svojim ličnim poštovanjem i vjerovanjem čuvali kultove nekih pravoslavnih svetitelja, kao što je, na primjer, kult svetog kralja Stefana Dečanskog.
Manastirski vojvoda, zaštitnik Dečana, krajem 19. vijeka bio je Salih Rustasa iz bratstva Gaši. U više navrata bratstvo Gaši organizovalo je odbranu ovog srpskog manastira od pljačkaških bandi koje su upadale u Metohiju iz sjeverne Albanije. Bilo je i poginulih prilikom odbrane manastira, naročito među posjetiocima. O Salihovom bratu, vojvodi Biljali Rusti, pisao je i srpski književnik Grigorije Božović. Zabilježene su Salihove riječi:
“Čuvamo manastir jer je naš predak dao besu (časnu riječ) da će i on i njegovi potomci štititi ovo sveto mjesto, a data riječ kod nas se mora poštovati.”
U Drugom svjetskom ratu manastir su čuvali seljaci iz Dečana – braća Šaban i Malja Azemi. Malju su balisti ubili iz zasjede već 1941. godine, a Šabana su dva puta ranjavali. Njihova kuća je spaljena.
Rugovska sela i pleme Keljmendi starali su se o bezbjednosti Pećke patrijaršije. Istoričar Stojan Novaković je prilikom posjete Peći 1889. godine zabilježio da Rugovci biraju vojvode i čuvaju manastir duže od 300 godina. Posvećenost odbrani ovog manastira ogleda se u činjenici da su prilikom odbrane od albanskih odmetnika (kačaka) život izgubili vojvoda Žuj Veseli Rugova i njegovi sinovi.
Godine 1941., najstariji preživjeli član ove vojvodske porodice iz plemena Keljmendi bio je jedanaestogodišnji Ram Kaplani. Iako je bilo poznato da će svi Rugovci braniti manastir, Ram Kaplani je simbolično primio pušku i svake noći stražario na manastirskoj kapiji, prateći nemirnu okolinu. Godine 1942. bratstvo Keljmendi je odbranilo manastir od sigurnog rušenja koje su planirali balisti.
Ovaj običaj univerzalne zaštite pravoslavnih svetinja od strane lokalnog muslimanskog stanovništva na Kosovu svjedoči o dugoj tradiciji međureligijskog dijaloga i uvažavanja u ovom složenom multietničkom okruženju. Uprkos promjenama u vjeroispovijesti, pojedine porodice su nastavile da čuvaju i održavaju manastire i crkve kao dio zajedničkog kulturno-istorijskog naslijeđa.