Od posljednjih decenija XII, pa sve do kraja XIII stoljeća, područje Sandžaka je bilo centralni dio srednjovjekovne srpske države, čiji vladari su imali svoje prijestonice u Rasu, Deževi, Jeleču, Dugopolju (Dugoj Poljani).
Za vrijeme vladavine cara Dušana (1331-1355), Sandžak je bio u sastavu velike feudalne oblasti kojom je upravljao najmoćniji srpski velikaš Vojislav Vojinović. Godine 1373. ovo područje osvaja bosanski ban Tvrtko I Kotromanić, i tada u sastav bosanske države ulazi čitavo Gornje Podrinje sa Pivom, Tarom, Srednjim i Donjim Polimljem (Prijepolje, Priboj, Pljevlja, Foča, Goražde, Višegrad, Onogošt – današnji Nikšić i Bileća).
Nakon Kosovske bitke, 28. juna 1389. godine, nasljednik kneza Lazara, Stefan Lazarević, priznaje osmansku vrhovnu vlast, što, nešto kasnije (1395/96. godine), čini i Vuk Branković.
Krajem XIV i početkom XV stoljeća Osmansko carstvo širi svoj uticaj na područje zapadnog dijela Balkanskog poluostrva i jugoistočne Evrope. Godine 1392. Osmanlije zauzimaju Skoplje i osnivaju novo – Skopsko krajište, a, četiri godine kasnije, 1396. godine, i tada poznati grad Zvečan, značajnu tvrđavu i čvorište važnih saobraćajnih veza[1]. Iste godine Osmanlije zaposijedaju i stari grad Jeleč, kao i važan rudarski centar Gluhavicu (opština Tutin), koju će na osmanskom jeziku nazvati Demirdži Bazar (Gvozdeni trg). Iz tog perioda poznata je čuvena Gluhavička povelja, od 28. maja 1396. godine, kojom se Gluhavički kadija obraća Dubrovačkom knezu sa zahtjevom da dubrovački karavani, kojima se roba prenosi od Dubrovnika prema Carigradu i obratno, idu preko Gluhavice i da, tu u Gluhavici, plaćaju carinu[2].
Početkom juna 1455. godine, osmanski sultan Mehmed II zauzima Novo Brdo (tada najbogatiji i najutvrđeniji grad u Srbiji) i čitav jugozapadni dio srpske despotovine, među kojima i područje današnjeg Novog Pazara, Polimlje i Potarje.
Nešto ranije, maja 1455. godine, izvršen je popis sela i imanja cijele oblasti, koja će biti poznata pod nazivom Krajište Isa-bega Ishakovića, u čiji sastav će ući i Novopazarski sandžak, koji je tada podijeljen na četiri osmanske administrativne oblasti, zvane vilajeti i to: vilajet Zvečan, vilajet Jeleč, vilajet Ras i vilajet Sjenica.
Isa-beg Ishaković, koji je upravljao Skopskim i Bosanskim krajištem u periodu od 1439. do 1463. godine i od 1464. do 1469. ili 1470. godine, u središnjem dijelu Novopazarskog polja, na ušću Jošanice u Rašku, podiže novi grad sa ciljem obezbjeđenja baze za dalja osmanska osvajanja prema sjeveru i zapadu. Grad je osnovan negdje između 1455. godine, kada je izvršen prvi popis ovih krajeva od strane osmanskih vlasti, i 1461. godine, kada imamo prvi pouzdan pomen Novog Pazara u dubrovačkim izvorima. Dobija ime Jeni Bazar (Novi Pazar) sa ciljem da se naznači razlika između njega i starog gradskog naselja Trgovišta, koje dobija naziv Eski Bazar (Stari Pazar), a koje je danas poznato pod imenom Pazarište.[3]
Od samog osnivanja Novi Pazar ima veoma važnu ulogu u trgovini između Osmanskog carstva i Dubrovačke republike, o čemu svjedoči i činjenica da je još sultan Mehmed II Osvajač (Fatih) potpisao dvije povelje o trgovini s Dubrovčanima: prvu u Sjenici 1459. godine, a drugu u Novom Pazaru 1463. godine.
Kao ekonomski, kulturni i administrativni centar, Novi Pazar već 1468/69. godine dobija status šehera[4] i vrši ulogu sjedišta nahije.
Najznačajniju tvrđavu na ovom području u to vrijeme predstavljao je grad Jeleč, koji je bio i središte proširenog vilajeta Jeleč, osnovanog 1463. godine. Jeleč je postao i centar istoimenog kadiluka, dok su kadiluci u Gluhavici, Trgovištu i Zvečanu pretvoreni u niže sudske instance zvane nijabeti.[5] Godine 1485. sjedište vilajeta i kadiluka Jeleč preneseno je u Novi Pazar, koji ubrzano prerasta u ekonomski i kulturno-administrativni centar cijele oblasti.
Odmah nakon stupanja na položaj bosanskog sandžak-bega, 1464. godine, Isa-beg je, već naredne 1465. godine, preduzeo vojni pohod na hercegove zemlje i, zajedno sa vojvodama Ismailom i Ahmedom, osvojio teritorije današnjeg Priboja, Prijepolja i Pljevalja, koji će kasnije ući u sastav Novopazarskog sandžaka. Ta teritorija će ući u sastav novoosnovanog Hercegovačkog sandžaka[6], sa Fočom kao prvobitnim sjedištem, tako da je u tom periodu cijelo područje kasnijeg Novopazarskog sandžaka ušlo u sastav Osmanskog carstva[7].
Bosanski sandžak se u to vrijeme dijelio na vilajete. Novopazarskom vilajetu, kao jednom od njih, od početka je pridavan poseban značaj u odnosu na sve ostale i on je, kako je isticao Hazim Šabanović, „od najranijeg vremena predstavljao neki corpus separatum u Bosanskom Sandžaku, a kasnije u Bosanskom pašaluku“, i kao takav u upravnom pogledu uvijek bio posebno tretiran. Neposredna uprava nad ovim područjem povjeravana je posebnim organima, koji su imali dosta široka ovlašćenja. U početku su svu vlast vršile vojvode Novopazarskog vilajeta, a kasnije musellimi.
U XVI stoljeću među 16 kadiluka, koliko je u to vrijeme imao Bosanski sandžak, sa teritorije kasnijeg Novopazarskog sandžaka bilo ih je tri i to: Novopazarski, s nahijama Novi Pazar, Jeleč, Ras, Vrače, kadiluk Trgovište i kadiluk Stari Vlah, s nahijama Sjenica, Barče, Nova Varoš i Moravica.[8] U isto vrijeme Hercegovački sandžak se sastojao od 17 kadiluka, među kojima su dva bila sa teritorije kasnijeg Novopazarskog sandžaka i to: Prijepoljski kadiluk, s nahijama Prijepolje, Mileševo, Ljuborađa i Mitange, te Pljevaljski kadiluk, s nahijama Pljevlja, Kukanj, Vraneš, Kričak i Poblaće.[9]
U drugoj polovini XVII stoljeća, odnosno u periodu do početka Velikog bečkog rata (1683-1699), područje Novopazarskog sandžaka doživljava snažan demografski, urbani, privredni i kullturni procvat. Novi Pazar, kao centar oblasti, u to vrijeme broji oko 30.000 stanovnika i dugo kroz historiju, odnosno sve do 1877. godine, kada izlazi iz njegovog sastava, je drugi po veličini grad Bosanskog ejaleta. Grad je tada imao 50 mahala, čaršiju od 1.110 dućana, 23 džamije, 11 mesdžida, 5 medresa, kao i veći broj hanova, karavan-saraja i drugih objekata.[10] U to doba veći broj vjerskih objekata (džamija i mesdžida) imali su u Smederevskom sandžaku Beograd, Užice i Smederevo.
Tokom Velikog bečkog rata sandžački gradovi su doživjeli ogromne materijalne i ljudske gubitke. U jeku rata, u drugoj polovini aprila 1689. godine, austrijska vojska i njeni saveznici, razorili su, opustošili i spalili Novi Pazar i poubijali sve dostupno stanovništvo.[11] Tokom ratnih dejstava 1688. i 1689. godine razoreni su i popaljeni Prijepolje, Bijelo Polje, Sjenica, tutinski kraj i ostala sandžačka mjesta.[12] Veliki broj Bošnjaka iz Novog Pazara i ostalih sandžačkih gradova koji je preživio ove pokolje odselio se iz Sandžaka u Jedrene i Istanbul.
Na području Crne Gore, nakon toga, uz blagoslov vladike Danila I Petrovića, jula 1711. godine[13], izvršena je tzv. „istraga poturica”, u kojoj je poklano oko 1.000 Bošnjaka.[14] Uvod za ovaj događaj bio je prethodno istrebljenje Bošnjaka iz Herceg Novog (1687. godine) i iz Meduna i Kuča (1689. godine). Ti događaji dodatno će uticati na iseljavanje Bošnjaka sa ovih prostora.
[1] Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo 1982., str. 25.
[2] Novopazarski zbornik br. 6, Novi Pazar 1982., str. 68-69.
[3] Ejup Mušović, Period turske vladavine (XV-XVIII veka), Novi Pazar i okolina, Beograd 1969., str. 161-163.
[4] Poseban administrativni status gradskog naselja u vrijeme osmanske uprave.
[5] Enes Pelidija, Administrativno upravni odnosi i veze Novopazarskog Sandžaka i Istočne Bosne kroz stoljeća, Zbornik radova sa znanstvenog skupa „Istočna Bosna i Sandžak“, Udruženje Bošnjaka porijeklom iz Sandžaka – Klub naučnih, kulturnih i javnih radnika, Sarajevo 1996., str. 29.
[6] Osnovan 16. januara 1470. godine.
[7] Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo 1982., str. 44-45.
[8] Današnja tutinska opština u to vrijeme nije bila posebna administrativo-upravna jedinica, već je njena teritorija bila podijeljena između Novopazarskog i Rožajskog kadiluka.
[9] Godine 1758. godine, i Pribojski kadiluk je bio samostalna sudsko-upravna jedinica.
[10] Evlija Čelebi, Putopis – Odlomci o jugoslavenskim zemljama, Sarajevo 1967., str. 265-266.
[11] Turski historičar Silahdar Findiklili Mehmed-aga (1658-1723), savremenik događaja iz Austro-turskog rata, u svojoj „Istoriji Silahdar“ navodi da su Austrijanci i njihovi saveznici spalili Novi Pazar, većinu stanovnika poubijali, žene i djecu zarobili a imetak građana opljačkali. Po saznanju Dubrovčana, Starovlašani i Austrijanci su napali Novi Pazar, „opljačkali mjesto, spalili i sasjekli sve, bez obzira na pol i uzrast, tako da se ni danas (9. maja) tamo ne vidi živa duša nego su po čitavom naselju rasuti leševi, a ima ih još veliki broj po poljima, koja su pusta u opsjegu od tri dana hoda”. (Dr. Dušanka Bojanić, Zapadna Srbija u Austro-turskom ratu 1683-1699, http://www.graduzice.org, str. 5-6.) Prema mnogim historičarima Novi Pazar je tada doživio najveće pustošenje u cjelokupnoj svojoj historiji.
[12] Zbog velikog pokolja Bošnjaka u Tutinu, prema navodima savremenika tih događaja, ovaj kraj je praktično ostao bez stanovništva, zbog čega su carske vlasti naredile doseljavanje desetak porodica iz drugih krajeva Osmanskog carstva.
[13] Pojedini historičari navode da se ovaj zločin dogodio 1707. godine, a ima i nekih koji smatraju da je to bilo 1702. ili 1709. godine.
[14] Pokolj Bošnjaka u „Gorskom vijencu“ opisao je crnogorski vladika Petar II Petrović Njegoš (1813-1851).