Humsko je seoce koje je od Foče udaljeno oko 10 km zračne linije u pravcu istoka. U osmanskim defterima iz 1468/69, 1477. ¡ 1585. godine naselje je popisano kao Humska. Godine 1885. u selu je popisano 65 muhamedanaca i 23 istočno-pravoslavna, a godine 1910. – 76 muhamedanaca i 41 spskopravoslavni. Godine 1991. iz nepoznatog razloga Humsko nije popisano.
U Humskom se nalazio nadgrobni spomenik u obliku kamenog stuba, koji je Vladislav Skarić definirao kao “гробни споменик” u obliku “четверостране призме”. Na nadgrobnom spomeniku nalazi se natpis u kojem se spominje gost Milutin, visoki starješina Crkve bosanske.
Godine 1934. spomenik je prenesen u vrt Zemaljskog muzeja u Sarajevu, gdje se još uvijek nalazi. Na osnovu natpisa, Vladislav Skarić je pretpostavio da je Milutin živio u 14. ili 15. stoljeću.
U historiji Bosne i Hercegovine prikrivena je jedna prvorazredna činjenica: stub sa natpisom, iz Humskog, nalazio se neposredno pored nišana samca. Otkriće stuba i nišana dogodilo se u vrijeme Šestojanuarske diktature kralja Aleksandra Karađorđevića, kada je Bosna i Hercegovina podijeljena na četiri banovine sa većinskim srpskim i hrvatskim stanovništvom. U to vrijeme, utemeljenje Bošnjaka u Crkvu bosansku ili vjeru bosansku, i povezivanje Crkve sa islamom, nije dolazilo u obzir. Iz tog razloga, srpski i hrvatski politički i vjerski motivirani historičari, počevši od Vladislava Skarića do Dubravka Lovrenovića, tendenciozno izbjegavaju da navedu i opišu lokalitet na kojem se stub nalazio, stoga što bi u tom slučaju morali spomenuti i susjedni nišan.
U historijama srednjovjekovne Bosne, autora Sime Ćirkovića i Vladimira Ćorovića, Humsko i nadgrobni spomenik gosta Milutina u potpunosti izostaju.
Đoko Mazalić u “Glasniku Zemaljskog muzeja u Sarajevu”, iz 1949. godine, donio je fotografiju nišana, koji je definirao “stećkom u obliku nišana iz okoline Foče” Riječ je o istraživaču za kojeg je poznato da se uspješno koristio fotoaparatom, tako da je sasvim izvjesno da je Mazalić autor fotografije. Međutim, on ne navodi ime naselja i preciznu lokaciju na kojoj se spomenik nalazi. “Stećak u obliku nišana” smjestio je “u okolinu Foče”. U dosadašnjoj historijskoj literaturi, Arheološkom leksikonu Bosne i Hercegovine, itd., nišan iz Humskog sramotno se prikriva. Historičari, počevši od Vladislava Skarića do Dubravka Lovrenovića, koji u svojoj studiji Stećci iscrpno piše o nadgrobnom spomeniku gosta Milutina, izbjegavajući da podrobnije opišu lokalitet na kojem se spomenik nalazio, iz razloga što bi u tom slučaju morali spomenuti i susjedni nišan, prenosi Stav.ba.
U dosadašnjoj historijskoj literaturi, Arheološkom leksikonu Bosne i Hercegovine, itd., nišan iz Humskog sramotno se prikriva. Historičari, počevši od Vladislava Skarića do Dubravka Lovrenovića, koji u svojoj studiji Stećci iscrpno piše o nadgrobnom spomeniku gosta Milutina, izbjegavaju da podrobnije opišu lokalitet na kojem se spomenik nalazio, iz razloga što bi u tom slučaju morali pomenuti i susjedni nišan. I dok su historičari nastojali zatomiti humski nišan, amater i ljubitelj podrinjskih starina Alija Pašalić, prije 1992. godine napravio je crtež nišana i lokacije na kojoj se nalazio grob i nadgrobni spomenik gosta Milutina. U studiji Foča, stećci i nišani, crtež od Pašalića posthumno preuzima Faruk Muftić, koji piše: “Pored jame, rupe, odakle je izvađen nadgrobni spomenik gosta Milutina, tu je i danas četverougaoni stub (visine 170 cm i osnovice 47 x 42 cm). Na jednoj strani ovog stuba isklesan je mač, na drugoj polumjesec, a na trećoj kosijer. Nad čijim grobom je postavljen ovaj četverougaoni stub ne zna se, kao što se ne za ni šta znače uklesane figure. Ne zna se ni iz kojeg perioda datira.
Terenska istraživanja za potrebe ove studije, provedena 1. novembra 2015. godine, pokazuju da je riječ o nišanu, koji se nalazi na istome mjestu pored kojeg se svojevremeno nalazio nadgrobni spomenik gosta Milutina. Usporedbom sa Mazalićevom fotografijom vidi se da je u razdoblju od pola stoljeća znatno oštećen i naget na istočnu stranu. Situiran je na pošumljenoj glavici, daleko od očiju naučnika koji mu nisu bili naklonjeni. Sav u odori od zelene mahovine, srastao je sa tlom iz kojeg je ponikao. Tačne dimenzije nišana su 138 x 52 x 42 cm i one su približne dimenzijama nadgrobnog spomenika gosta Milutina, koje iznose 149 x 56 x 47 cm.
Sa istočne strane nišan je ukrašen predstavom mača, sa zapadne motivom polumjeseca i polujabuke, sa južne motivom kosijera. Sa južne strane nišana nalazi se ulegnuće od groba, koje se pruža u pravcu I – Z.
Tipologija najstarijih bosanskih nišana, upravo u oblasti Foče, potvrđuje muslimanski nišan sličan nišanu iz Humskog. Nalazi se na mezarju u Odžaku kod Ustikoline. Identični s gornjim dijelom nišana iz Humskog su i gornji dijelovi četiri muslimanska nišana iz Pendičića kod Trnova.
Nišan iz Humskog, situiran pored lokacije na kojoj se nalazio nadgrobni spomenik visokog vjerskog starješine Crkve bosanske ili vjere bosanske, indirektno protivriječi njenom pravoslavnom i katoličkom svojatanju. Po svom izgledu, spomenik se nikako ne može smatrati katoličkim ili pravoslavnim nadgrobnim spomenikom, iz razloga što katolička i pravoslavna crkva sličan nadgrobni spomenik ne poznaju. Katoličkoj ili pravoslavnoj pripadnosti spomenika posebno protivriječi motiv polumjeseca i polujabuke (zvijezde), na spomeniku, tipičan za muslimanske nišane. Stoga, oko 1957 – 1958. godine Srbi nastanjeni u susjednom selu Brusna, vjerovatno po nečijim instrukcijama, pokusali su uništiti spomenik, što su Bošnjaci iz Humskog spriječili.
Nišan je ušao i u bošnjačko narodno predanje, koje mu pridaje natprirodne moći. Sa velikom vjerovatnoćom, nišan iz Humskog pripada jednom od prvih humskih muslimana, čiji mezarevi nisu orijentirani prema kibli, već se okreću kao i susjedni stećci. U prvim godinama islama prvim bosanskohercegovačkim muslimanima iznad grobova bio je dovoljan samo jedan nišan. To su tzv. nišani samci, na tlu Bosne i Hercegovine posvjedočeni na vise mjesta. Najpoznatiji je veliki nišan iz Bakića kod Olova, visok 41 cm. Milenko Filipović i Šefik Bešlagić definirali su ga “muslimanskim spomenikom”, a Ljubo Karaman “obeliskom u obliku muslimanskog nišana”.
Humsko je jedan od centara Crkve bosanske ili vjere bosanske. U osmanskom defteru iz 1477. godine u Humskom su popisani Radoje sin Krstjanina i Milivoj sin Bogumila. Godine 1585. godine u Humskom su popisane zemlje “Milivoja, sina Bogmilovog i Krstjaninove, sa mlinom,” kao i “zemlje krstjana Radosava i Radovana, sa vinogradom i dijelom mlina (…)”, sve u posjedu nekog Hajrudina, katiba.
(Ibrahim Pašić, Od stećka do nišana u BiH, Sarajevo, BZK Preporod 2017)